چند روزی است که سوال و درخواست شما را خواندم و ذهنم به آن مشغول است. من احساس می کنم این تصمیم گیری تنها بستگی به اهداف و روحیات خود شمادارد. اگر احساس می کنید محیط بهزیستی غنی و خوب است برای کودک و می تواند در آنجا رشد و تعالی کند به آنجا بسپارید. اگر فکر می کنید می توانید محیط و شرایط خوبی را برایش فراهم کنید خودتان مراقبت کنید. من نگرانی شما را درک می کنم اما در انتها تمام تصمیمات با شماست. می دانم که هر تصمیمی که بگیرید همان درست است. اگر مایل بودید من را نیز از تصمیم خود آگاه کنید. در پناه حق شاد مانید لواء

" دوست بسيار عزيز معنوي مهرداد خان با درود بر شما و همسر گرامي تان و بسيار مفتخريم از اينكه داراي طبع بلند و صفاي باطن هستيد و بسيار آگاه . ممنون از اينكه ما را در اين احساس و مسوليت معنوي تان شريك دانستيد . دوست عزيز ، ما در ذيل بر اساس هدايات آثار الهيه بهايي شما را بيشتر در جريان اهميت نگهداري اين وجودات مقدس و نازنين قرار ميدهيم . اما ، قبل از هر چيز بايد ياد آور شود از آنجا كه اطلاعات دقيق علمي از اينكه در چه فرايند هاي پزشكي و علمي تشخيص داده شده ، طفل شما عقب ماندگي ذهني دارد ، نيستيم . لذا ، نميتوانيم هيچگونه توصيه اي مبني بر نگهداري يا عدم نگهداري طفل بنماييم .مگر انكه اطلاعات ما دقيق و كامل از نظر مدارك علمي و پزشكي مستند باشد . چه همواره حضرت بهاالله فرموده اند در هنگام بروز بيماري بايد به طبيب حاذق مراجعه نمود و علت را جويا شد و درد بدرستي درمان شود . اما حسب فرمايش شما مطالبي را بر اساس آثار الهيه عرض مي نمايد : حضرت بهاالله در خصوص اين اطفال ميفرمايند : " ....... و اما ما سئلت في الجنين ، بدان آنچه واقع شده و مي شود در عالم به مقتضيات حكمت الهي بوده و جميع با اثر و ثمر خلق تمام و كامل خلق شده ، اگر نفسي در امري از امور يا شيئي از اشياء كه امام عين اوست ملاحظه نمايد و تفكر كند به يقين مبين ينطق و يشهد بان حكمته بالغة و صنعه كامل .... و آنچه هم خلق شده بايد به رتبه كمال خود برسد و به مقام بلوغ فائز شود و اگر سببي از اسباب اخري منع نمود ، اين هم به مقتضاي حكمت اخري بوده و حكمت در بعضي ظاهر و مشهود است و در بعضي باطن و مستور ...... " " .... البته يد قدرت حق آن جنين را به عالم كمال رساند ، نه عوالم الهي منحصر به اين عالم است و نه قدرتش از شيئي ممنوع و نه قوتش محصور باسباب اين عالم و چون ثابت و محقق شد كه صنع او تمام و كامل است و آنچه مشاهده شده و مي شود به مقتضاي حكمت است در اينصورت نزد هر نفسي ثابت و محقق مي شود كه از براي آنچه ناقص مشاهده مي گردد تماميت و كامليت مقدر شده و ظاهر خواهد شد . انه هو القادر الصانع المدبر الحكيم ، اگر قلم اعلي اسرار اين مقام را به تمامه ذكر نمايد اسرار غيبيه را در ظواهر اشياء مشاهده نمائيد ....... " 1 و نيز آنچه كه در ساير آثار الهيه مستفاد ميشود اين است : هر فردي براي مقصودي خلق شده و متناسب با مقصود و هدفش به او امكانات داده شده است . اين فرد خواه يك كودك با توانمنديهاي جسمي و رواني و ذهني عادي باشد يا يك كودك كم توان و معلول جسمي يا ذهني ، در برابر امكانات و مواهب الهي كه به هر يك عطا شده با هر نوع خصوصيت جسمي و ذهني ، مسئوليت ايجاد مي نمايد . حكمت الهي در آفرينش افراد مختلف چه توانمند چه كم توان و ناتوان با هر نوع استعداد براي ما مجهول است . از اينرو ، القاء كلام الهي و استمداد از حق و تلاش براي تربيت بايد مبتني بر شناخت استعداد ها در هر سطح و حدي باشد . و فرد را با تمامي ويژگيهاي جسمي و حركتي و ذهني تحت لواي محبت و تربيت معنوي ، انساني و جسماني قرار دهد ، مخصوصا كودكان معلول جسمي و ذهني . راضي بودن به رضاي الهي و تسليم كامل اراده الهي شدن در اين ميان حائز اهميت است . پدر و مادر بايد به اين سمت سوق داده شوند كه رضايت الهي در آن است كه به چنين كودكي محبت تام داشته باشند و سعي در القاء كلام الهي در او نمايند ولو آنكه به ظاهر عكس العملي از خود نشان ندهد . زيرا از ميزان پذيرش او نا آگاهيم . روح انسان عليرغم نقصان جسم ( مقصود فرد عقب مانده ذهني و يا معلوليتي ) در كمال قوت است و كلام الهي در او اثر مي گذارد . لهذا ، والدين و مربيان بايد آگاه باشند كه درجهت تمهيد امكاناتي كه روح در اين دنياي فاني لازم دارد بكوشند و او را آماده سازند تا به حركتش در عالم باقي ادامه دهد . اين مساعدت و كمك به كودك براي ايجاد آمادگي در ادامه سفر ازلي و ابدي اش مي تواند وسيله اي براي تشويق پدر و مادر باشد . چون آنان را به امر عظيمي كه به آن مبادرت مي نمايند ، آگاه مي سازد . بايد مطمئن بود كه اين نقص مربوط به اين عالم عنصري است و در عالم الهي و ملكوت رباني تداوم نخواهد داشت . کودک عقب مانده ذهنی چه تفاوتی با دیگران دارد؟ چه اراده و اختیاری از خود داشته تا به این شکل به این جهان بیاید؟ او هم یک انسان است با همان نیازهای یک انسان نرمال جامعه، و چه بسا به خاطر کمبودهای جسمی که دارد نیازهای بیشتری نیز داشته باشد. احتیاج به عشق و محبت در تمام افراد وجود دارد و در این نوع کودکان بسیار زیادتر است. یک کودک معمولی از هزاران منبع محبت دریافت می کند. وقتی با یک بچه سالم و زیبا روبه رو می شویم، او را در آغوش می گیریم و به آن محبت می کنیم اما این بچه ها حداقل محبت و توجه را دریافت کرده اند و تشنه توجه و محبت هستند. در معجزه محبت شکی نبوده و نیست ، نیرویی که عشق و محبت دارد از گذشته های دور زبانزد خاص و عام بوده: " از محبت خارها گل می شود وز محبت سرکه ها مل می شود" چه برسد به این اطفال نازنین که چه احساسات قوی و لطیفی دارند و بهترین گیرنده های محبت خالص اند نه محبت های ظاهری و ساختگی. حضرت بهاءالله در بیانی می فرمایند:" محبت کارهای عجیبه و عظیمه دارد نیت خالص و عمل خالص و ظهورات انقطاع و شوءونات آن کل از این مصدر است یعنی از محبت صادر و ظاهر و باهر و مشهود ."2 به نظر من محبت ودوستی در افراد انسانی تاءثیر بی نظیری دارد.گواه این ، ضرب المثل معروف ما است که از محبت خارها گل می شود.به خصوص در باره ء کودکان و خاص تر کودکان استثنایی که به این دسته از افراد جامعه هر چه محبت کنیم ، ایشان را به خود نزدیک تر کرده و از این راه بهتر، راحت تر و زودتر می توانیم به اهداف آموزشی و یادگیری مورد نظر دست یابیم که در غیر این حالت ، بر قرار کردن ارتباط،تاءثیر گذاری ووادار کردن شان به انجام کارهای مورد نظر سخت تر و حرف شنوی آنها از مربی و مسئولین آموزشی کم تر می شود. -حضرت بهاءالله در بیانی می فرمایند:" ای دوستان به منزله سراج باشید از برای عالم انسانی و به مثابه نور باشید از برای تاریکی ..."3 من فکر می کنم هرگونه نقص یا کمبود که در زندگی انسان باشد او در بخشی از زندگی اش دچار رکود و تاریکی می شود،این موضوع در افراد عقب مانده بیشتر خود را نمایان می کندکه با توجه به این بیان ما باید این نقاط را برای آنها روشن کنیم. حضرت عبدالبهاء می فرمایند:" هر مظلومی را ملجاء و پناه باشید و هر مغلوبی را دستگیر و مجیر توانا. هر مریضی را طبیب حاذق باشید و هر مجروهی را مرهم فائق شوید. هر خاءفی را پناه امین گردید و هر مضطربی را سبب راحت و تسکین. هر مغمومی مسرور نمایید و هر گریانی را خندان کنید."4 این امر را حضرت عبدالبهاء در بیانی دیگر تاءکید می فرمایند:" هر دردی را درمان شوید و هر زخمی را مرهم وسبب التیام هر ضعیفی را ظهیر گردید و هر فقیری را معین و دستگیر . هر خائفی را کهف منیع شوید و هر مضطربی را ملاذ رفیع."5 با توجه به این بیان مبارک و همچنین اطلاعاتی که در مورد این افراد داریم من به این نتیجه رسیدم که یکی از آسیب پذیر ترین قشر جامعه در واقع عقب مانده های ذهنی هستند که در اجتماع مظلوم واقع می شوند و در بعضی مواقع مغموم اند( دسته ای از عقب مانده های ذهنی همیشه گوشه گیر وناراحت به نظر می آیند) که با توجه به بیان مبارک حضرت عبدالبهاء از وظایف ما است که این مظلومان را پناه دهیم ، اگر حقی از ایشان ضایع می شود در جهت گرفتن اش اقدام کنیم و در مواقعی که میبینیم ترسیده اند پناه دهیم، مضطربند برایشان آرامش ایجاد کنیم و... که به این نتایج نخواهیم رسید مگر با دوست داشتن واقعی آنها.زیرا ترحم کردن یا از سر وظیفه انجام دادن کار ما یا مسئولین آنها نمی تواند گره ای از گرهء آنها را باز کند و گاهی بیشتر آنها را در خود فرو می برد یا باعث پرخاش کردن آنها می شود.این برخورد ها که ناشی از تفاوت های فردی در هر یک از این افراد است کار را سخت تر می کند زیرا اقدام کننده باید بر همهء این بازخوردها و همهء این تغییرات که در اثر یک برخورد از آنها سر می زند تبحر و احاطه داشته باشد و رفتار مناسب را انتخاب و انجام دهد. عشق تنها نیروی خلاقی است که می تواند بر هر ضعف و نقصانی فائق آید . ____________________________________________________________________ منابع بيانات مباركه : 1- http://reference.persian-bahai34.info/fa/t/b/MAS8/mas8-99.html http://reference.persian-bahai34.info/fa/t/b/MAS8/mas8-100.html http://reference.persian-bahai34.info/fa/t/b/MAS8/mas8-101.html 2-مائده اسمانی ج 4 ص348 3- دریای دانش ص 101 4- حیات بهایی ص 28 5- حیات بهایی ص 28 "

دوست عزیز نهایت تشکر و قدر دانی را از شما دارم

دوست عزیز نهایت تشکر و قدر دانی را از شما دارم و پاسخ های شما بسیار به من کمک نمود منتها سئوالات دیگری برای من پیش آمد که مطرح میکنم.1- با توجه به پاراگراف های آخر در مورد محبت و توانمند نمودن معلولین بوسیله ابراز محبت ،سئوال بنده این است که اگر شخصی قادر به درک محبت نباشد چه باید کرد؟ و آیا این اصلا امکان دارد که معلولی محبت را درک نکند؟2- آیا با قبول ادامه اینکار ممکن است که حقی از همسر بنده ضایع گردد؟(البته خود او به هیچوجه حاضر نیست طفل را تحویل موسسه ای نماید.) باتشکر فراوان

ضمن تشكر از لطف و عنايت شما مهرداد عزيز . خوشحالم در مرحله اول سوالاتتان ، مشاوره سودمندي براي شما حاصل شد . حال ، در ارتباط با سوالات اخير آن جناب : دوست بسيار عزيز مهرداد خان ، نكته دقيق و مهمي را در ارتباط با اين كودكان و بحث هاي بعدي آموزش و پرورش شان اشاره نموديد .نكته پر ارزشي كه عموما در بحث نگهداري و آموزش اين كودكان نازنين كمتر به آن توجه ميشود . بقول خانم پاتريسيا پولن متخصص آموزش كودكان استثنايي ( ايشان از اساتيد مبرز آمريكايي در رشته آموزش به كودكان عقب مانده ذهني ، در ايالت ويرجينيا هستند ) : " توجه معلمان به راههاي بهبود مهارتهاي شناختي و يادگيري در كودكان عقب مانده ذهني ، اغلب باعث شده است كه آنها از يك مطلب اساسي يعني عامل " دوستي " غفلت كنند . آنچه ذيلا مي آيد خلاصه اي است از اهميت نقشي كه اين خصوصيت ميتواند ، در زندگي كودكان عقب مانده داشته باشد . خصوصياتي نظير : احساس تعلق ، احساس پذيرش و ارزش شخصي همه اموري هستند كه تنها از طريق دوستي با ديگران در ما بوجود مي آيند . دوستي با افراد در ما احساس وابستگي و امنيت ايجاد مي كند و اين يك عامل لازم در روابط انسانها به حساب مي آيد . افراد عقب مانده ذهني همچون ساير افراد به دوستي ديگران نياز دارند . متاسفانه در اغلب اوقات اطرافيان آنها را از فرصتهايي كه منجر به ياد گيري مهارتهاي اجتماعي مي شود ، باز ميدارند .كودكان عقب مانده ذهني به علت اينكه در موسسات نگهداري ميشوند ، فرصتهايشان براي معاشرت با همسالان و ساير كودكان محدود است ..... از طريق پشتيبانيها و راهنماييهاي عاطفي در جريان تجربه هاي زندگي يك دوست مي تواند در سازگار نمودن افراد عقب مانده ذهني با جامعه نقش اساسي ايفا نمايد ." 1 همانطور كه ملاحظه ميگردد اين كودكان نيز حتي بيش از كودكان عادي محبت را درك ميكنند و به آن نياز شديد دارند . محبتي كه هرگز با ترحم همراه نباشد . تنها يك نكته اي كه بايد به آن توجه داشت كه نوع و ميزان درصد عقب ماندگي در درك اين روابط عاطفي و نيز آموزش مهارتها تاثير ميگذارد ، در تحقيقات علم پزشكي براي اين كودكان در حيطه عقب ماندگي شديد و عميق است كه متاسفانه علايم پذيرش ارتباطي در حيطه هاي عاطفي و اجتماعي بسيار ضعيف است و نميتوان از اين گروه توقع درك محبت و ساير عكس العمل ها را داشت . جهت اطلاع بيشتر نظرتان را به تقسيم بندي علمي كه در اين رابطه صورت گرفته ، جلب مينمايد : " امروزه یك طبقه‌بندی توصیفی و كنشی از عقب‌ماندگی ذهنی به وسیله انجمن AAMR رو به تكامل است. این طبقه‌بندی شامل مقوله‌‌های عقب‌ماندگی ذهنی خفیف، متوسط، شدید و عمیق می‌باشد. توصیف ویژگی‌های رشد و تحول شناختی، اجتماعی و شغلی عقب‌ماندگان ذهنی در همین چهار سطح نشان داده می‌شود. 1. سنین پیش‌دبستانی(تولد تا 5 سالگی) خفیف: می‌تواند مهارت‌های اجتماعی و برقراری ارتباط را توسعه دهد. حداقل عقب‌ماندگی ذهنی در زمینه‌های حسی – حركتی را داشته و اغلب در مقایسه با افراد عادی قابل تفكیك نیستند مگر در سنین بالا.دراین کودکان ارتباط برقرارکردن بسیار راحت است وباتشویق وحوصله وصبر مربی ،اومی تواند به مهارت های مختلف دست یابد.تشویق دراین کودکان لزوماًنباید ربطی به عملکردفردداشته باشد به طورمثال :به کودک می شود بدون هیچ مناسبتی هدیه داد.یابرای ارتباط برقرارکردن بااومی شوداورانوازش کرد ویا از لباس اوتعریف کردویاهررفتاردیگری ازطرف مربی هرچه قدرهم که ناچیزباشدباعث ارتباط نزدیکتر باکودک می شود. متوسط: می‌تواند حرف بزند و رابطه برقرار كند و به آگاهی محدود اجتماعی و تحول حركتی متوسط دست یابد. از آموزش‌های مربوط به خودیاری بهره‌مند شود. می‌توان او را در از عهده برآمدن كارها با یك سرپرستی مناسب و سبك، یاری داد.این کودکان هم با تشویق بیشتر(مانندکودکان خفیف )وحمایت می تواند کارهایش راخودش انجام دهد .امامربی نباید ازکودک انتظارعکس العمل فوری رانسبت به تشویق داشته باشد.زیرا که فرد ممکن است عکس العمل درآن موقع نشان ندهد. شدید: رشد و تحول حركتی، ضعیف و گفتار بسیار كم است. عمدتا در استفاده از آموزش‌های اولیه(مثل لباس پوشیدن و ...) و در برقراری ارتباط‌های ساده و اجتماعی بسیار ناتوان است.بااین گروه از کودکان ارتباط برقرار کردن بسیار سخت هستندولی میشودبه آنها کارهای ساده را محول کرد تا انجام دهند.اما نبایدازآنها توقع داشت که به خوبی کارراانجام دهند. عمیق: دارای عقب‌ماندگی آشكار، حداقل توانایی در كشش‌های حسی – حركتی و نیازمند مراقبت و پرستاری است.سخت می شود با آنها ارتباط برقرارکرد.حتی ارتباط چشمی نیز به سختی میشود باآنهابرقرارکردوشایدهم ناممکن باشد.درنتیجه یادگیری دراین کودکان ممکن است اصلاًاتفاق نیافتد."2 در خصوص اينكه فرموده بوديد حقي از همسرتان ضايع ميشود يا خير براي نگهداري اين طفل ، بايد بعرض برساند ، در اين موارد اولا بايد : با انجام آزمايشات دقيق پزشكي سطح و حيطه نوع عقب ماندگي ذهني را مشخص نمود و ثانيا : بعد از انجام مراحل آزمايشات پزشكي و معين شدن نوع وميزان عقب ماندگي ، بايد با مشاور متخصص اين كودكان مشورت نمود كه از نظر هم پزشكي و هم تواناييهاي خود والدين براي مراقبت و آموزش هاي ويژه در چه سطح و رتبه اي است . كه بتواند شرايط و محيط پرورش اين طفل را در محيط خانه فراهم نمود . لذا ، اين قسمت از سوال شما بر مي گردد به يك سلسله مشاورات هم پزشكي تخصصي و هم توانمنديهاي والدين عزيز و ميزان آموزشهايي كه در اين زمينه فرا خواهند گرفت .پس ، فعلا بطور مشخص نميتوانيم براي اين سوال شما نظري قطعي داشته باشيم و براي پرداختن دقيق به اين سوال ، نيازمند طي مراحل فوق است كه اشاره شد . ( جهت ارتباط بيشتر شما ميتوانيد با ايميل خصوصي مشاوره سايت در تماس باشيد ، ايميل خصوصي مشاور سايت اينست : moshaver@talimvatarbiat.org ) اما ، در خصوص ارزش واهميت نگهداري اين اطفال نازنين مطلبي است انكار ناپذير و شايد نوعي آزمايش و امتحاني سخت براي والدين و يا مربيان بهمراه داشته باشد، در اين مقام جهت مزيد اطلاع مطالبي را باختصار مياورد : حضرت عبدالبهاء می فرمایند: "... اطفالی که از پدر و مادر ضعیف و معلول تولد یابند بالطبع بضعف بنیه و ضعف عصب و بی صبر و بی تحمل و بی ثبات و بی همت و عجول هستند و سستی ابوین در اطفال میراث گشته ... و اما تفاوت اخلاق من حیث التربیة این بسیار عظیم است زیرا به تربیت بسیار حکم دارد.نادان از تربیت دانا شود، جبان از تربیت شجاع گردد، شاخه کج از تربیت راست شود، میوه های کوهی جنگلی تلخ و گز از تربیت لذیذ و شیرین گردد، گل پنج پر از تربیت صد پر شود ... این تربیت را باید بسیار مهم شمرد ... ." و اما در باب شرایط چنین تربیتی می فرمایند: "... اطفال را در آغوش موهبت نشو و نما بخشید... ." "... اطفال را باید ... در نهایت لطافت و نظافت و مهربانی پرورش دهند... ." مجموعه آثار مبارکه درباره تربیت بهائی( از بیانات حضرت عبدالبهاء) "... اطفالی که بالطبع نا ملایم و شدیدند حتی این امر بتنهایی کافی نیست که ابوین در حق اطفالشان دعا کنند بلکه باید سعی و همت نمایند که بکمال ملایمت و شکیبائی شئون اخلاقی را در افکار جوانشان القا نمایند... ." مجموعه آثار مبارکه درباره تربیت بهائی( از توقیعات حضرت ولی امرالله) همانطور که ملاحظه می شود در آثار مبارکه، توجه و تأکید بسیاری بر محبت و عشق و ملاطفت مربی در امر تربیت کودکان شده است و به نظر من این نیاز در تربیت کودکان استثنائی به مراتب بیشتر هم هست. اما همانطور که پیشتر گفته شد با رعایت حدودی. بحث تعلق و دوستی در امر تعلیم و تربیت بسیار مهم بوده و به نظر من اگر بخواهیم این جنبه از تعلیم و تربیت را در مورد کودکان استثنایی در نظر بگیریم اهمیتی البته دو چندان خواهد داشت چرا که کودکان استثنایی کودکانی هستند با نیازهای ویژه . به نظر من این حق تمام کودکان است که با مهر و محبت تعلیم داده شوند چه کودکان تیز هوش ، چه کودکان عادی و چه کودکان استثنایی ولی هر گروه از این کودکان بنا بر ویژگیهای فردی و گروهی که دارند نیازمند سبک و سلوک متفاوتی هستند که مهارت مربی را برای نحوهء محبت کردن ایجاد تعلق و دوستی نسبت به آنها را میطلبد. بارها و بارها شنیده ایم و خودمان نیز بارها این قضیه را امتحان و تجربه کرده ایم که اگر از کسی چیزی بخواهیم و یا با محبت و دوستی از کسی تقاضایی کنیم و یا مطلبی به او بگوییم ، نتیجه خوبی خواهیم گرفت تا اینکه تنها بخواهیم به مقصود خود برسیم بدون اینکه روحیات طرف مقابل را در نظر داشته باشیم. در دوران مدرسه نیز به یاد می آوریم که هر گاه درسی از دروس با عشق و محبت به ما ارائه شده ، بهتر آن را فرا گرفته ایم و حتی مربی مان را به عنوان الگویی از محبت برای خود مجسم کرده ایم. حال در مورد سایرین هم می بایست همین عمل اتفاق بیفتند و یکی از این دسته سایرین ، کودکان عقب مانده ذهنی هستند. حال ببينيد كه اين اطفال نازنين آسماني يعني كودكان معلول ذهني و جسمي چقدر به اصل قويم و مهم تعلق و دوستي و محبت نيازمندند . پس ، رسالت مربيان و دوستان همراه و والدين بسيار خطير و مهم است حتي همه ما بايد امتحانات شديده اي را براي خدمت به اين قشر حساس و آسيب پذير بگذرانيم . با تحقيقات زيادي كه من و دوستان همكارم داشتيم يك قطعه بزرگ و مهم پازل تعليم و تربيت اين نفوس عزيزه را كمياب ديديم كه خوشبختانه بمدد آثار الهي و تحقيقات متخصصان دلسوز غربي و شرقي به بزرگترين حلقه محكم آموزشي اين كودكان كه بايد روي آن شناخت و تسلط و مهارت بيشتري را مربيان و والدين گرامي بيابند ، نزديك شديم و ان حلقه محكم آموزشي كه آن پازل را كامل و جامع مينمايد ، همين امر مهم تعلق و دوستي است . و در آخر ، اين بيانات مباركه را زيب كلام مينمايد : "...تعلیمات مکتب اطفال ... اول... مهربانی با کل امم (است)..." "حضرت عبدالبها ،مجموعه آثار در مورد تربیت بهایی" " ... ای معلم رحمانی ... اطفال یاران رحمانی را به رسم و آئین محبت الله تعلیم نما ..." "حضرت عبدالبها ،مجموعه آثار در مورد تربیت بهایی" ______________________________________________________ 1 - كتاب كودكان استثنايي مقدمه بر آموزشهاي ويژه . نويسندگان : دانيل پي هافمن ،جيمز ام كافمن ، ترجمهء مجتبي جواديان ، نشر : آستان قدس رضوي . 2- http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=36028