انواع اسباب بازی

     اسباب بازیها را بر اساس دامنه تاثیر آنها و موقعیتهایی که برای یادگیری کودکان فراهم می آورند به دو دسته مهم تقسیم می کنند: 1. سازمان یافته، 2. سازمان نیافته.
     اسباب بازهای سازمان یافته شکل مشخص و از پیش تعیین شده ای دارند و دامنه تاثیر آنها محدود است و به منظور ایجاد موقعیت یادگیری خاص برای کودکان به کار می روند. این گونه اسباب بازیها به 6 دسته تقسیم می شوند:
1.    اسباب بازیها یی ویژه خردسالان
2.    اسباب بازیهایی برای جلب توجه کودک
3.    اسباب بازیهایی برای ایجاد تحرک در کودک
4.    اسباب بازیهایی برای تقویت مهارتهای دست وهماهنگی چشم و انگشتان
5.    اسباب بازیهایی برای تقویت قوه تمیز و تشخیص
6.    اسباب بازیهایی برای تقویت قدرت تکلم و بیان کودک

1. اسباب بازیهایی برای خردسالان

الف) وسایل متحرک: وسایلی اند که از قطعات رنگی و سبک و متصل به هم تشکیل شده و یا جریان مختصر هوا به حرکت در می آیند. این وسایل را باید در محدوده دید کودک آویخت. رنگ درخشان آنها ممکن است نظر کودک را به خود جلب کند. با به حرکت در آوردن این وسایل در جلو چشمان خردسال به صورت افقی، عمودی، دایره ای و زیگزاگ می توان حرکات چشم کودک را مشاهده کرد، عضلات چشم او را تقویت نمود و دقت او را جلب کرد. وسایل متحرک باعث افزایش تجربیات حسی- حرکتی خردسالان می شوند همچنین هشیاری، تمرکز و کنجکاوی را در کودک افزایش می دهند.
ب) کرادل: وسایل متحرکی هستند که روی گهواره کودک آویزان می شوند، تولید صدا می کنند، براق و رنگی اند، ولی بسیار محکم و بادوام ساخته شده اند. کودک می تواند در سن 6 ماهگی به بعد به کمک آنها، خود را از حالت خوابیده و نشسته، بلند کند.
ج) آویز: نوعی از اسباب بازیهای آویزان کردنی اند که در معرض دید کودک قرار داده می شوند تا کودک آنها را ببیند و بگیرد. توپ پارچه ای ، زنگوله و عروسک آویزان شده از آن دسته اند. با کشیدن نخ برخی از این عروسکها یا حیوانات پارچه ای کوچک، آهنگی شروع به نواختن می کند که برای کودک بسیار لذتبخش است.
د) جغجغه: وسیله ای است که به تحریکات لمسی و حرکتی کودک پاسخ می دهد و تولید صدا می کند. جغجغه انواع فشاری و حرکتی دارد که کودک با فشردن یا تکان دادن آنها تولید صدا می کند. استفاده از جغجغه باعث پرورش حس شنوایی، آموزش اصوات متفاوت، تحریک حس بینایی و افزایش قدرت و هماهنگی انگشتان و ساعد و بازو می شود.

2. اسباب بازیهای جالب

     برای کودکانی که علاقه ای به بازی کردن با اسباب بازی ازخود نشان نمی دهند و به تحریکات اضافی برای انگیخته شدن به بازی احتیاج دارند، می توان از این گروه اسباب بازیها استفاده کرد. وسایل این گروه، با کمترین عمل، نتیجه زیادی را عاید می سازد. کودک با فشردن دکمه ماشین آتش نشانی یا آمبولانس، بلافاصله، صدای آژیر می شنود و روشن و خاموش شدن چراغهای رنگی و حرکت اسباب بازی را مشاهده می کند یا با رها کردن یک فنر می تواند شاهد حرکات موزون و هماهنگ باشد. این وسایل می توانند به خوبی حواس و قوای ذهنی کودک را متمرکز سازند.

3. اسباب بازیهای محرک

     این نوع اسباب بازیها برای تمرین و تقویت عضلات، مصرف انرژی، ایجاد تعادل، پرورش اعتماد به نفس و کسب تجربیاتی راجع به رهبری مفیدند و عبارت از:
الف) وسایلی که کودک می تواند از آنها بالا رود و پایین بیاید: مانند قطعات چوبی یا آهنی در هم فرورفته یا نردبانهای چوبی و طنابی و سرسره.
ب) وسایلی که در کودک ایجاد تعادل میکند: مانند آلاکلنگ و تخته های قرقره دار یا لبه باریک جداول که کودک از روی آنها عبور کند.
ج) وسایل غلتانیدنی: مانند توپ، که کودک می تواند آن را قل دهد، پرتاب کند و دنبال نماید. اگر درون توپ، زنگوله ای تعبیه شده باشد که ضمن غلتیدن، تولید صدا کند برای کودک خوشایندتر است.
د) وسایل هل دادنی و کشیدنی: مانند فرغونهای کوچک، دوچرخه، سه چرخه و ماشینهایی که کودک آنها را با نخی چند متری به دنبال خود می کشد، چون باعث حرکت و جابه جایی کودک می شوند سبب می گردند که کودک در حین فعالیت و حرکت از مکانهای مختلف بازدید کند و مسیر حرکت را ارزیابی کند . از این رو، باعث تقویت عضلات بزرگ  کودک و کسب مهارتهای لازم برای راه رفتن، پریدن و دویدن می شوند.
ه) وسایل لی لی کردن: رسم چند خانه با گچ یا ذغال روی زمین و استفاده از یک تکه سنگ و لی لی کردن، یکی از بازیهای دلچسب کودکان است. لی لی کردن باعث توسعه هماهنگی عضلانی کودک می شود و حرکات درشت نظیر ایستادن، پریدن با یک پا و حفظ تعادل را در او تقویت می کند.

4. اسباب بازیهایی برای تقویت مهارتهای دستی و هماهنگی چشم و دست

وسایل این دسته که باعث تقویت حرکات ظریف دست می شوند عبارت اند از:
الف) نخ و مهره، تخته های سوراخ دار و کفش: کودک نخی را از سوراخهای مهره ها عبور می دهد. برای اینکه مهره ها از طرف دیگر نخ خارج نشوند، مربی می تواند انتهای نخ را گره بزند. می توان از کودک خواست که از میان مهره های دارای رنگهای مختلف، مثلا، مهره های قرمز را نخ کند و سپس مهره های رنگ آبی را. در این فعالیت، حس بینایی و دقت بینایی تقویت می شود و بین چشم و عضلات ظریف دست هماهنگی حاصل می شود. عبور دادن نخ از سوراخهای دو تخته کنار هم یا عبور دادن بند کفش از سوراخهای کفش نیز مهارتهای لازم را در کودک ایجاد می کند.
ب) اسباب بازیهای پیچ کردنی: استفاده از پیچ و مهره های چوبی یا پلاستیکی در اندازه های مختلف و رنگهای متنوع باعث هماهنگی بیشتر حرکات چشم و دست می شوند و مهارتهای انگشتان را افزایش می دهند.
ج) اسباب بازیهای سوارکردنی و جفت کردنی: بازی کردن با اسباب بازیهایی مانند آدمکها، مهره ها، وزنه ها و اشکال مختلف که در جاها یا حفره های مخصوص به خود قرار داده می شوند یا قطعاتی با سوراخهای کوچک و بزرگ در مرکز، که در میله های مناسب گذاشته می شوند، مستلزم دقت و نیروی ذهنی زیادی است. کودک باید با نگاه کردن به اندازه، حفره مناسب آن را بیابد و مربع را در آن جای دهد. هرقدر این قطعات ریزتر باشند، به قدرت لمس و انطباق چشم و دست بیشتری نیاز دارند.

5. اسباب بازیهای تشخیصی

به کمک این اسباب بازیها، کودک اشکال هندسی را می شناسد، با مفاهیم اندازه و حجم آشنا می شود و اصوات رنگها را شناسایی می کند.
     پازلهای جاگذاردنی نمونه مناسبی از این نوع اسباب بازها یند که کودک اشکال هندسی، نظیر دایره، مثلث، مستطیل، لوزی و ... را تشخیص می دهد و یا آنها را در جای مناسب خود قرار می دهد. این قطعات سه بعدی وقتی درون حفره قرار می گیرند، به حالت دو بعدی در می آیند. کودک با مفاهیم طول، عرض ، ارتفاع، سطح، حجم، رنگ و اشکال مختلف هندسی آشنا می شود. دقت او افزایش می یابد و هماهنگی چشم و دست در او تقویت می شود.

6.اسباب بازیهای گویشی و زبانی

اسباب بازیهایی نظیر سازدهنی، بوق، سوت، بادکنک، و نی باعث تقویت دستگاه تنفسی و تولید صدای کودک می شوند و اسباب بازیهای دیگری نظیر دومینو، لوتوی ارتباط و پازل، کارتهای قصه گو و کتابهای تصویری وجود دارند که موضوعهای متنوعی را برای صحبت کردن و مکالمه کودک فراهم می سازند و کودک فرصت می یابد تا کلمات مناسب را بیان کند و در تکلم، مهارت لازم را به دست آورد.
الف) دومینو: قطعات مستطیل شکلی است که، در هر قطعه، دو طرح و تصویر وجود دارد. قطعات دومینو به گونه ای با یکدیگر ارتباط دارند که کودکان، با پیداکردن ارتباط، قطعات را کنار یکدیگر می چینند. در دومینو هایی که از تصویر تشکیل شده اند می توان درباره تصاویر با کودک صحبت کرد و از او پرسش کرد. به طور مثال، می توان سوال کرد، که کدام عکس، گل یا میوه است؟ کدام شکل پروانه یا هواپیما است؟ تصویر گربه را به من نشان بده. کدام قطعه 3 خال دارد؟ کدام تصویر قرمز رنگ است؟ صدای گربه چطور است؟ ماهی کجا زندگی می کند؟ با طرح پرسشهای متعدد، دامنه لغات و دانش کودک افزایش می یابد و در تکلم مهارت بیشتری به دست می آورد. کودک با اشکال، رنگها، اعداد، حیوانات و ... آشنا می شود. تفاوتها و اختلافها را شناسایی می کند. همکاری با گروه و رعایت کردن نوبت را در بازی دو یا چند نفره فرا می گیرد.
ب) لوتوی ارتباط: عبارت است از یک قطعه اصلی و قطعات کوچک و مصور فرعی که تصاویر آنها به نوعی با یکدیگر ارتباط دارند.
تصاویر قطعه اصلی ممکن است شامل شکل پلیس، آشپز، آسمان و دریا باشد که با تصاویر فرعی دزد، کیک، هواپیما و کشتی ارتباط دارند. می توان از کودک خواست راجع به تصاویر قطعه اصلی صحبت کند یا از او چنین پرسشهایی کرد: پروانه چطور حرکت می کند؟ بالهای او چه شکلی دارد؟ کار پلیس چیست؟ آب دریا، چه رنگ و مزه ای دارد؟ چه حیواناتی در دریا زندگی می کنند؟ و ... سپس از کودک بخواهیم که قطعاتی را که به نوعی با قطعه اصلی ارتباط دارند شناسایی کند و کنار هم یا روی هم قرار دهد. لوتوی ارتباط، علاوه بر پرورش قدرت بیان، حس کنجکاوی کودک را در مورد مفاهیم مختلف محیط زندگی، مسائل اجتماعی، مشاغل و ... تحریک می کند.
ج) پازل: قطعات بریده یا جدا از هم یک تصویر است که، با قرار دادن آنها در محل خود، تصویر اصلی به دست می آید.
پازلها به دو دسته جاگذاردنی و جورکردنی تقسیم می شوند. در پازل جاگذاردنی کودک جای اشیای خالی را می یابد و قطعه را درون آن قرار می دهد و تصویر را کامل می کند و د رپازل جورکردنی، کودک قطعات را برحسب شکل، رنگ و اندازه و موضوع انتخاب می کند و در کنارهم قرار می دهد و تصویر را کامل می کند.
هنگام ارائه پازل به کودک، او را به صحبت کردن راجع به موضوع پازل تشویق می کنیم و پرسشهایی درباره موضوع پازل از او می پرسیم. مثلا می پرسیم این تصویر مربوط به چه فصلی است؟ فصل قبل و بعد از این فصل چه فصلی است؟ در این فصل چه میوه هایی هست، هوا چطور است و ... یا در پازل روستا از کودک می پرسیم، در روستا چه حیواناتی بیشتر دیده می شوند؟ گوسفندان چه فوایدی دارند؟ شغل اصلی مردم روستا چیست؟ فرش را چطور می بافند؟ و ... .
ار اهداف پازل می توان به پرورش دقت بینایی، تشخیص شکل، رنگ، شناخت جزء از کل، پرورش قدرت بیان و یادگیری واژه های جدید اشاره کرد.
پازلهای جاگذاردنی در 2 نوع دکمه دار و بدون دکمه طراحی شده اند که نوع دکمه دار آن سنین پایینتر مناسب می باشد.
پازلها باید متناسب با سن کودک در اختیار او گذاشته شوند. پازل نباید آن قدر سخت باشد که کودک نتواند آن را حل کند و نباید آن قدر ساده باشد که علاقه کودک را از بین ببرد و در او خستگی ایجاد کند.
هر چه اندازه قطعات پازل ریزتر و هرچه تعداد قطعات بیشتر و هرچه موضوع پازل پیچیده تر باشد برای سنی بالاتر مناسبتر است.
د) کارتهای قصه گو و کتابهای تصویری: با تهیه تعدادی کارت که بر روی آنان اشکال گوناگون چسبانیده شده است، می توان به رشد بیان کودک کمک کرد. با ارائه یک کارت به کودک از او می خواهیم درباره شکلها و ارتباط آنها توضیح دهد و داستانی برای کارت از خود بسازد. همچنین می توان، با توجه به سن و ذوق کودک کتابهای مناسب و همراه با تصویرهای رنگی را در اختیار او قرارداد. هدفهای این دسته از وسایل عبارت از: افزایش خزانه واژه ها،آشنایی با مفاهیم کلمات، توسعه قدرت خلاقیت و تقویت تکلم.

 اسباب بازیهای سازمان نیافته

     اسباب بازیهاو وسایلی که در این طبقه قرار می گیرند، شکل از پیش تعیین شده ای ندارند و کودکان می توانند از ابتکار و خلاقیت خود استفاده کنند و فعالیتهای نویی انجام دهند. این اسباب بازیها موقعیتهای یادگیری متفاوتی را برای کودک فراهم می آورند و راه را برای ابتکار کودک بازمی گذارند. ارزش تشخیصی این دسته وسایل بسیار زیاد است، زیرا کودک می تواند فعالیتهای خود را ناآگاهانه، فرافکنی کند. نظم و سازمانی که کودک به این وسایل می دهد سرنخهایی به پدران و مادران یا مربیان می دهد که بتوانند جنبه های شخصیتی کودک را بهتر شناسایی کنند. وسایل این گروه به سه دسته عمده تقسیم می شوند: 
1.    اسباب بازیهای ساختنی (ساختمانی)
2.    وسایل برای بازیهای خلاقه
3.    وسایل برای بازیهای تصوری

1. اسباب بازهای ساختنی

اسباب بازیهایی متشکل از چند قطعه یا چند صد قطعه اند که بازیکن آنها را به هم وصل میکند یا روی هم چیده می شوند و ساختمانهای خاصی را ظاهر می سازند. مکعبهای چوبی یا پلاستیکی و لگو دو نوع مهم این اسباب بازیهایند.
الف) مکعبها: این مکعبها در اندازه ها و رنگهای گوناگون ساخته شده اند و کودک می تواند با آنها برج، پل یا چیزهای دیگر بسازد. کودک پس از ساختن برج یا خانه های چند طبقه با ضربه ای آن را خراب می کند و از فروریختن مکعبها و صدای حاصل از آن لذت می برد. کودک، ضمن بازی با قطعات، با مفاهیم ذهنی و فضایی آشنا می شود. مثلا، هنگام ساختن پل، ذهن را درباره تعادل اجسام، بلندی و کوتاهی و برقراری تناسب بین پایه ها به فعالیت می اندازد. هماهنگی بین حرکات چشم و دست تقویت می شود. با جنس، رنگ و اشکال مختلف آشنا می گردد و در می یابد که وقتی سطح طبقه زیرین به اندازه کافی وسیعتر از طبقات بالایی نباشد، قطعات فرو می ریزند و هر چه ساختمان بلندتر شود، احتمال سقوط و فروریزی آن بیشتر می شود.
ب) لگو: قطعات و حجمهای مختلف و قابل اتصال به یکدیگر، که از ترکیب آنها حجمها و ساختمانهای متفاوتی به دست می آید، لگو نامیده می شود. جنس لگو معمولا پلاستیکی است.
می توان از کودک خواست قطعات سفید یا قرمز را جدا کند، قطعات همشکل را کنار بگذارد و ستونهایی از فطعات همرنگ یا همشکل بسازد و سپس به بازی دلخواه خود ادامه دهد.
لگو ابزاری برای یادگیری است. سبب رشد و هماهنگی مهارتهای بدنی و ارتباطات فضایی می شود. هنگام بازی با آن، تصورات و تخیلات کودک تحریک می شود و قوه خلاقیت و حافظه بینایی و تجسم او پرورش می یابد. می توان از کودک درباره طرحی که در ذهن خود دارد پرسش کرد. برای مثال، چه چیزی می خواهی بسازی؟ خانه ای با 2 یا 3 اتاق، با باغچه، با پارکینگ یا بدون پارکینگ و ... .

2. وسایل لازم برای بازیهای خلاقه

بازیهای خلاقه وسیله غیر کلامی برای بیان احساسات و علاقه کودکان است. کشیدن نقاشی یا تصویر آدمک ممکن است آرامش و لذت برای کودکان فراهم آورد و آنها را از فشارهایی رهایی بخشد. نقاشی باعث تقویت قدرت خلاقه و نیروی ابتکار کودک می شود.
مداد رنگی و آبرنگ: کودک در سن یک سالگی مداد در دست می گیرد. خط خطی می کند. در سن دو سالگی شروع به استفاده از مداد رنگی می کند. در چهار سالگی از قدرت تخیل خود برای نقاشی کمک می گیرد و در پنج سالگی که استفاده از مداد رنگی را یاد گرفته به استفاده از آبرنگ می پردازد.

3. وسایل لازم برای بازیهای تصوری

بازی تصوری باعث فعالیتهای حرکتی کودک می شود و کنجکاوی و اکتشاف او را تحریک می کند. وسایل عمده بازیهای تصوری عبارت از عروسک، خمیر مجسمه، شن و آب.
الف) عروسک: هنگامی که کودک با عروسک بازی می کند، خود را در نقش مادر و عروسک را به نقش فرزند خود تصور می کند و همان رفتار و حرکات مادر را با خودش در مورد عروسک در پیش می گیرد. با عروسک راز و نیاز می کند و مسائل و مشکلات عاطفی خود را برای او می گوید. به طور مثال، وقتی که کودک با دو عروسک که نماینده اعضای خانواده اویند بازی می کند و یکی از آنها را بغل می کند و دیگری اعتنا نمی کند، بی علاقگی خود را به عروسک دیگر و فردی که آن عروسک نماینده اوست ابراز می دارد. کودکی که از مادر خود کتک خورده است، ممکن است عروسک خود را کتک بزند و تا حدودی خود را از تنشهای ایجاد شده رهایی بخشد.
ب) خمیر مجسمه: معمولا خمیر ها پلاستیکی و غیر سمی اند. به آسانی شکل می گیرند و کودک می تواند اشکال مورد نظر خود را با آنها بسازد. در خمیر بازی، قدرت خلاقیت و تجسم فضایی کودک تقویت می شود. هماهنگی بین چشم و عضلات انگشتان زیاد می گردد. کودک فکر می کند، تصمیم می گیرد، خلق می کند و با رضایت خاطر درباره آنچه ساخته است سخن می گوید و بر آن اسم می گذارد.
در خمیر بازی کودک با مفاهیمی نظیر جنس خمیر، نرمی، سفتی، زبری، سختی، سبکی، سنگینی، طول، سطح و حجم آشنا می گردد.
ج) شن و آب: یکی از وسایل مهمی که باید در اتاق بازی وجود داشته باشد شن و آب است. شن باید در دو نوع خشک و مرطوب وجود داشته باشد تا کودک بتواند هر نوع آن را لمس و تفاوتها و شباهت های آن را درک کند.
کودک در شن به حفر کردن و ساختن دالان می پردازد. برج، تپه و خانه می سازد و به انجام بازیهای تخیلی مشغول می گردد. کودک هنگام بازی با شن و آب، شن تر و خشک را مقایسه می کند. مفاهیم هندسی و فضایی را درک می کند و قدرت تخیل خود را پرورش می دهد. آب به سر و صورت خود می پاشد. موج درست می کند و یا یک جسم یا اسباب بازی کوچک که در وان حمام قرار می دهد، قایق و قایق رانی را در ذهن خود به تصور در می آورد.


فهرست مرجع:

احمد وند، دکتر محمد علی، روان شناسی بازی( رشته علوم تربیتی)، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1387.